یاس نبی
وبلاگی جامع درباره حضرت فاطمه الزهرا سلام الله علیهایاس نبی
وبلاگی جامع درباره حضرت فاطمه الزهرا سلام الله علیهافاطِمه (س) مشهور به فاطِمهٔ زَهرا
فاطِمه (س) مشهور به فاطِمهٔ زَهرا (۵ بعثت-۱۱ق)، دختر پیامبر اسلام(ص) از خدیجه کبری(س) و همسر امام علی(ع) است. او یکی از پنج تن آل عبا (اصحاب کساء) بوده که شیعیانِ دوازده امامی آنها را جزو چهارده معصوم می دانند. امام دوم و سوم شیعیان و زینب(س) از فرزندان اویند. زهرا، بَتول، سیدة نساء العالمین و اُمّ اَبیها از جمله القاب حضرت فاطمه(س) است. فاطمه، تنها زن همراه پیامبر(ص) در روز مباهله با مسیحیان نجران بود.
وی در ماجرای سقیفه ضمن مخالفت با اقدام شورای سقیفه، خلافت ابوبکر را غاصبانه خواند و با او بیعت نکرد. او در جریان غصب فدک و دفاع از خلافت امام علی(ع) خطبه‌ای خواند که به خطبه فدکیه معروف است. فاطمه(س) اندکی پس از رحلت پیامبر(ص) و در جریان هجوم موافقان خلافت ابوبکر به خانهاش، آسیب دید، در بستر بیماری افتاد و پس از مدت کوتاهی در ۳ جمادی‌الثانی سال ۱۱ هجری قمری در مدینه به شهادت رسید. پیکر دختر پیامبر(ص) به سفارش خودش شبانه و مخفیانه دفن شد و قبرش هیچ‌گاه مشخص نشد.
سوره کوثر، آیه تطهیر، آیه مودت و آیه اطعام و احادیثی چون حدیث بِضعه در شأن و فضیلت فاطمه نازل و نقل شدهاند. در روایات آمده است پیامبر(ص) فاطمه را برترین زن در دو عالم معرفی کرده و خشم و خشنودی او را خشم و خشنودی خداوند دانسته است. تسبیحات حضرت زهرا ذکری است که پیامبر(ص) به فاطمه آموخت و مصحف فاطمه (س) کتابی است شامل سخنانی که فرشته الهی به فاطمه الهام کرده و امام علی(ع) آنها را نوشته است. این صحیفه در دست امامان بوده و هم‌اکنون در دست امام زمان است.
شیعیانْ فاطمه(س) را الگوی خود می‌دانند و در سالروز شهادت وی که به ایام فاطمیه مشهور است، عزاداری می‌کنند. در ایران سالروز ولادت فاطمه(س) (بیستم جمادی الثانی)، روز زن و مادر نامگذاری شده و نام فاطمه و زهرا جزو بیشترین نام‌ها برای دختران‌اند.
محتویات
نام و نسب
فاطمه دختر پیامبر اسلام محمد بن عبدالله و خَدیجَه بنت خُوَیلد است. برای فاطمه(س) القاب متعددی یاد شده است که تعداد آنها در حدود ۳۰ لقب است. پژوهشگران بر این باورند هر کدام از این القاب بیانگر یک ویژگی یا خصوصیت رفتاری فاطمه بوده است. زهرا، صدّیقه، مُحَدَّثه، بَتول، سیدة نساء العالمین، منصوره، طاهره، مطهره، زَکیه، مبارکه، راضیه، مرضیه از مشهورترین القاب فاطمه‌اند.[۱]
برای فاطمه(س) چند کُنیه گفته شده است: اُمّ‌اَبیها، اُم‌الائمه، ام‌الحسن، ام‌الحسین و ام‌المحسن.[۲]
- همچنین ببینید: القاب حضرت فاطمه(س)
زندگی‌نامه
| گاهشمار زندگی حضرت فاطمه(س) | |
|---|---|
|
| |
| ">۲۰ جمادی‌الثانی سال۵بعثت | تولد |
| ">۱۰ رمضان سال ۱۰ بعثت | وفات مادرش خدیجه[۳] |
| ">اواخر صفر ۲ق. | عقد فاطمه با علی بن ابی طالب(ع)[۴] |
| ">۱ ذی‌الحجه ۲ق. | ازدواج و رفتن به خانه امیر المومنین(ع)[۵] |
| ">۱۵ رمضان ۳ق. | تولد نخستین فرزند: امام حسن(ع)[۶] |
| ">۷ شوال ۳ق. | حضور در محل غزوه احد برای درمان جراحت‌های پیامبر(ص) [۷] |
| ">۳ شعبان ۴ق. | تولد امام حسین(ع)[۸] |
| "> ۵ جمادی‌الاول ۵ق یا ۶ق. | تولد زینب(س)[۹] |
| ">سال ۶ق. | تولد ام‌کلثوم[۱۰] |
| ">سال ۷ق.؟ | بخشیدن فدک به فاطمه(س) از سوی پیامبر(ص)[۱۱] |
| ">۲۴ ذی‌الحجه ۹ق. | حضور در مباهله[۱۲] |
| ">۲۸ صفر یا ۱۲ ربیع‌الاول ۱۱ق. | رحلت پیامبر(ص)[۱۳] |
| ">ربیع الاول ۱۱ق. | مصادره فدک به دستور ابوبکر |
| ">ربیع الاول ۱۱ق. | خواندن خطبه فدکیه در مسجد پیامبر |
| ">ربیع الاول ۱۱ق. | ساختن بیت الاحزان در بقیع توسط امام علی(ع) برای عزاداری فاطمه در فراق پدر |
| ">ربیع الثانی ۱۱ق. | هجوم به خانه فاطمه و آتش زدن در و سقط شدن محسن بن علی |
| ">۱۳ جمادی‌الاول یا ۳ جمادی‌الثانی ۱۱ق. | شهادت[۱۴][۱۵] |
فاطمه(س) چهارمین و به نقلی پنجمین فرزند پیامبر(ص) است و مادرش، نخستین همسر پیامبر. به اتفاق مورخان، فاطمه در مکه و در منزل خدیجه در زُقاق العطارین و زُقاق الحجر در نزدیکی مسعی به دنیا آمد.[۱۶]
تولد و دوران کودکی
بر اساس دیدگاه رایج شیعیان، حضرت فاطمه در سال پنجم بعثت مشهور به سَنَه أحقافیه (سال نزول سوره احقاف)[۱۷] متولد شده است.[۱۸] در عین حال شیخ مفید و کفعمی سال دوم بعثت را زمان تولد فاطمه(س) دانسته‌اند.[۱۹] دیدگاه رایج اهل‌سنت ولادت فاطمه(س) را پنج سال پیش از بعثت دانسته است.[۲۰]
در منابع شیعه روز تولد فاطمه(س) بیستم جمادی‌الثانی ذکر شده است.[۲۱]
کمبود گزارش‌های مفصل تاریخی درباره کودکی و نوجوانی فاطمه(س)، آشنایی با زندگی وی را با مشکل مواجه کرده است.[۲۲] بر اساس گزارش‌های تاریخی، پس از آشکار شدن دعوت پیامبر، فاطمه در برخی موارد شاهد خشونت‌های مشرکان علیه پدرش بود. علاوه بر این، سه سال از دوران کودکی فاطمه، در شعب ابی طالب و تحت فشارهای اقتصادی و اجتماعی مشرکان علیه بنی‌هاشم و پیروان پیامبر اسلام گذشت.[۲۳] فاطمه همچنین در کودکی، مادر خود خدیجه و عمو و حامی مهم پدرش، ابوطالب را از دست داد.[۲۴] تصمیم قریش برای قتل پیامبر(ص)[۲۵] خروج شبانه پیامبر از مکه و هجرت به مدینه، و سرانجام هجرت فاطمه به مدینه همراه با علی و برخی از زنان، مهم‌ترین رخدادهای کودکی زهرا(س) بوده است.[۲۶]
خواستگاری و ازدواج
فاطمه(س) خواستگاران متعددی داشت؛ اما در نهایت با امام علی(ع) ازدواج کرد. به اعتقاد برخی پژوهشگران به دنبال هجرت پیامبر(ص) به مدینه و رهبری جامعه اسلامی، فاطمه(س) به سبب نسبت فرزندی با پیامبر(ص) در میان مسلمانان مورد احترام قرار گرفت و جایگاه والایی یافت.[۲۷] در کنار این مسئله ابراز محبت پیامبر به فاطمه(س)[۲۸] و ویژگی‌های فاطمه در مقایسه با زنان دوره خود[۲۹] موجب شد برخی از مسلمانان به دنبال ازدواج با دختر پیامبر(ص) باشند.[۳۰] شماری از بزرگان قریش که زودتر از دیگران اسلام آورده بودند یا از قدرت مالی مناسبی برخوردار بودند به خواستگاری فاطمه(س) رفتند.[۳۱] امام علی(ع)، ابوبکر، عمر[۳۲] و عبدالرحمن بن عوف[۳۳] از جمله این افراد بودند. همه خواستگاران به جز علی(ع) جواب رد از پیامبر شنیدند.[۳۴] پیامبر در پاسخ به درخواست آنان می‌فرمود: «ازدواج فاطمه امری آسمانی است و نیازمند حکم الهی است.»[۳۵] در برخی موارد نیز نارضایتی فاطمه(س) از ازدواج با خواستگاران را مطرح می‌کرد.[۳۶]
علی(ع) به سبب ارتباط خانوادگی با پیامبر و ویژگی‌های اخلاقی و دینی فاطمه، علاقه زیادی برای ازدواج با فاطمه داشت[۳۷] اما به گفته مورخان به خود اجازه نمی‌داد از دختر پیامبر خواستگاری کند.[۳۸] سعد بن معاذ این مسئله را به پیامبر منتقل کرد و پیامبر با خواستگاری علی(ع) موافقت کرد[۳۹] و درخواست امام علی(ع) و ویژگی‌های رفتاری و فضیلت او را برای فاطمه(س) بیان کرد که با رضایت فاطمه همراه شد.[۴۰] علی(ع) مانند دیگر مهاجران، در ماه‌های نخستینِ پس از هجرت، وضعیت اقتصادی نامطلوبی داشت و در پرداخت مهر تعیین شده مشکل داشت.[۴۱] از این رو به توصیه پیامبر، قیمت زره خود را (با فروش یا رهن)، مهر فاطمه کرد.[۴۲] مراسم عقد علی(ع) و فاطمه(س) در حضور مسلمانان در مسجد برگزار شد.[۴۳] درباره تاریخ مراسم عقد اختلاف وجود دارد. در بیشتر منابع، سال دوم هجری ذکر شده است.[۴۴] مراسم عروسی پس از جنگ بدر در شوال یا ذی‌الحجه سال دوم هجری برگزار شد.[۴۵]
زندگی مشترک با علی(ع)
در گزارش‌های تاریخی و روایی آمده است فاطمه(س) به علی(ع) به گونه‌های متفاوت و حتی در حضور پیامبر محبت می‌کرد و او را بهترین همسر می‌خواند.[۴۶] احترام به علی نیز یکی از خصوصیات فاطمه معرفی شده است. نقل شده است فاطمه در خانه، علی(ع) را با کلمات محبت‌آمیز[۴۷] و در میان مردم با کنیه اباالحسن خطاب می‌کرد.[۴۸] در گزارش‌هایی آمده است که فاطمه(س) در خانه با عطر و وسایل زینتی خود را می‌آراست که در مواردی گردنبند و دستبند زینتی خود را انفاق کرد.[۴۹]
دوره نخست زندگی فاطمه(س) و علی(ع) با شرایط دشوار اقتصادی همراه بود[۵۰] تا آنجا که در برخی زمان‌ها غذایی برای سیر کردن حسنین(ع) نمی‌یافتند؛[۵۱] اما فاطمه(س) به وضع موجود اعتراض نمی‌کرد و گاه برای کمک به همسر خود در تأمین معاش، پشم‌ریسی می‌کرد.[۵۲]
فاطمه(س) تمایل داشت کارهای درون منزل را خود انجام دهد و امور خارج از منزل را به علی(ع) واگذارد.[۵۳] او در دوره‌ای که پیامبر خادمی به نام فضه را به خانهاش فرستاد، تمام امور خانه را بر عهده فضه نگذاشت، بلکه نیمی از کارهای خانه را خود انجام می‌داد و نیمی دیگر را به فضه می‌سپرد.[۵۴] بر اساس برخی از گزارش‌ها به توصیه فاطمه(س) یک روز فضه در خانه کار می‌کرد و روز دیگر فاطمه(س) خود خانه‌داری می‌کرد.[۵۵]
فرزندان
منابع شیعه و اهل‌سنت هم‌رأی‌اند که حسن[۵۶] ، حسین[۵۷] ، زینب[۵۸] و ام‌کلثوم[۵۹] چهار فرزند فاطمه و علی هستند.[۶۰] در منابع شیعه و برخی از منابع اهل‌سنت از فرزند پسر دیگری نام برده شده که بر اثر آسیبی که در جریان حوادثِ پس از پیامبر بر فاطمه وارد شد سقط گردید. نام او مُحسِن یا مُحَسَّن ذکر شده است.[۶۱]
وقایع پایان زندگی
در چند ماه پایانی زندگی فاطمه(س) حوادث ناگواری برای او اتفاق افتاد؛ چنانکه گفته شده در این دوره هیچ کس زهرا(س) را خندان ندید.[۶۲] درگذشت پیامبر(ص)،[۶۳] ماجرای سقیفه، غصب خلافت، مصادره فدک توسط ابوبکر و خواندن خطبه فدکیه در حضور صحابه[۶۴] مهم‌ترین وقایع پایانی زندگی وی است. فاطمه در کنار علی(ع) یکی از مخالفان اصلی شورای سقیفه و خلافت ابوبکر بود؛[۶۵] به همین دلیل مورد تهدید دستگاه خلافت قرار گرفتند که نمونه آن تهدید به آتش زدن خانه فاطمه است.[۶۶] بیعت نکردن علی(ع) و مخالفان ابوبکر و تحصن آنان در خانه فاطمه موجب شد یاران خلیفه به خانه او حمله کنند و در این هجوم فاطمه به سبب ممانعت از بردن علی برای بیعتِ اجباری با ابوبکر[۶۷] آسیب دید و فرزندش سقط شد.[۶۸] فاطمه(س) پس از این واقعه در بستر بیماری افتاد و پس از مدت کوتاهی به شهادت رسید.[۶۹]
فاطمه به علی(ع) وصیت کرد مخالفانش نباید در نماز گزاردن بر پیکرش و مراسم تدفین او شرکت کنند و از علی(ع) خواست شبانه وی را دفن کند.[۷۰] بر اساس دیدگاه مشهور، فاطمه(س) در سوم جمادی الثانی سال یازدهم هجری در مدینه به شهادت رسید.[۷۱]
مشارکت‌ها و مواضع سیاسی
فاطمه(س) فعالیت‌های اجتماعی و موضع‌گیری‌های سیاسی متعددی داشته است. هجرت به مدینه، مداوای پیامبر(ص) در جریان جنگ احد،[۷۲] رساندن آذوقه برای پیامبر در جنگ خندق[۷۳] و همراهی‌اش در فتح مکه[۷۴] از جمله فعالیت‌های وی قبل از رحلت پیامبر است؛ اما بیشتر فعالیت‌های سیاسی فاطمه(س) مربوط به دوران کوتاه زندگی‌اش پس از رحلت پیامبر است. از مهم‌ترین موضع‌گیری‌های سیاسی وی این موارد است: مخالفت با واقعه سقیفه و انتخاب ابوبکر به عنوان خلیفه پس از پیامبر، رفتن به خانه سران مهاجر و انصار برای اقرار گرفتن از آنان در خصوص شایستگی و برتری امام علی(ع) برای خلافت، تلاش برای بازپس‌گیری مالکیت فدک، خواندن خطبه فدکیه در جمع مهاجرین و انصار و دفاع از علی(ع) در ماجرای هجوم به خانه. به باور برخی پژوهشگران، بسیاری از گفتارها و رفتارهای فاطمه پس از رحلت پیامبر(ص) به نوعی واکنش سیاسی و اعتراض به غصب خلافت از سوی ابوبکر و طرفداران دستگاه خلافت او بود.[۷۵]
مخالفت با تصمیم شورای سقیفه
پس از تشکیل شورای سقیفه و بیعت صحابه با ابوبکر به عنوان خلیفه، فاطمه در کنار علی(ع) و شماری از صحابه نظیر طلحه و زبیر با این اقدام صحابه مخالفت کردند.[۷۶] چراکه در واقعه غدیر، پیامبر(ص) امام علی(ع) را جانشین خود معرفی کرده بود.[۷۷] بر اساس گزارش‌های تاریخی فاطمه به همراه علی به سراغ صحابه می‌رفتند و از آنان طلب یاری می‌کردند. صحابه در پاسخ به درخواست فاطمه می‌گفتند اگر پیش از آنکه با ابوبکر بیعت کنند این درخواست را می‌کرد از خلافت علی(ع) حمایت می‌کردند.[۷۸]
ماجرای فدک و خطبه فدکیه
پس از آنکه ابوبکر فدک را از فاطمه(س) گرفت و آن را به نفع خلافت خود مصادره کرد فاطمه(س) با این اقدام او مخالفت کرد.[۷۹] او برای بازپس‌گیری فدک با ابوبکر گفتگو کرد و پس از ارائه دلیل و شاهد،[۸۰] ابوبکر در نوشته‌ای فدک را از آنِ فاطمه دانست. به دنبال این واقعه عمر بن خطاب نوشته را گرفت و آن را پاره کرد. برخی منابع از ضربه عمر به فاطمه(س) و آسیب دیدن و سقط جنینش در این ماجرا خبر داده‌اند.[۸۱] فاطمه پس از بی‌نتیجه ماندن تلاشش برای بازپس‌گیری فدک، به مسجد پیامبر رفت و در حضور صحابه خطبه‌ای، که بعدها به خطبه فدکیه مشهور شد، خواند و در آن اقدام ابوبکر در مصادره فدک و غصب خلافت را نکوهش کرد. فاطمه(س) در این خطبه نتیجه اقدامات ابوبکر و طرفداران او را آتش دوزخ دانست.[۸۲]
همراهی با تحصن‌کنندگان مخالف ابوبکر
پس از آنکه صحابه، ابوبکر را خلیفه خواندند و با او بیعت کردند و سخن پیامبر(ص) بر جانشینی امام علی(ع) را نادیده گرفتند، فاطمه(س) به همراه علی(ع)، بنی‌هاشم و تعدادی از صحابه با این بیعت مخالفت کردند. مخالفان خلافت ابوبکر در خانه فاطمه تحصن کردند.[۸۳] عباس بن عبدالمطلب، سلمان فارسی،ابوذر غفاری، عمار بن یاسر، مقداد بن اَسود، اُبیّ بن کَعب، و گروهی از بنی‌هاشم از جمله تحصن‌کنندگان بودند.[۸۴]
دفاع از علی(ع) در واقعه هجوم به خانه
به دنبال هجوم موافقان خلافت ابوبکر به خانه علی(ع)، فاطمه(س) در مقابل مهاجمان ایستاد و از بردن اجباری علی(ع) برای بیعت با ابوبکر ممانعت کرد.[۸۵] بر اساس گزارش ابن عبدربه عالم سنی پس از مطلع شدن ابوبکر از تحصن مخالفانش در خانه فاطمه، دستور داد به آنجا حمله کنند و جمع مخالفان را بر هم بزنند و در صورت مقاومت، با آنان وارد جنگ شوند. عمر به همراه عده‌ای به سوی خانه فاطمه رفت و از تحصن‌کنندگان خواست از خانه بیرون بیایند؛ سپس تهدید کرد در صورت سرپیچی از دستورش، خانه را آتش می‌زند.[۸۶] عمر به همراه دیگر مهاجمان با خشونت وارد خانه شدند. در این میان، حضرت فاطمه مهاجمان را تهدید کرد که اگر از خانه بیرون نروند به خدا شکایت خواهد کرد.[۸۷] از این رو مهاجمان خانه را ترک کردند و به جز علی و بنی‌هاشم همه تحصن‌کنندگان را به مسجد بردند تا با ابوبکر بیعت کنند.[۸۸]
مهاجمان پس از آنکه از تحصن‌کنندگان به اجبار بیعت گرفتند برای آنکه از امام علی و بنی‌هاشم نیز بیعت بگیرند، دوباره به خانه فاطمه هجوم بردند و درِ خانه را آتش زدند. فاطمه که پشت در قرار داشت بر اثر آتش و فشار و ضربه عمر و همراهانش یا قنفذ بر در خانه مجروح شد و جنینش (محسن) را سقط کرد.[۸۹] در برخی گزارش‌ها آمده است قنفذ فاطمه(س) را بین در و دیوار گذاشت[۹۰] و در را به فاطمه کوبید، پهلوی او را شکست.[۹۱] فاطمه پس از این ماجرا در بستر بیماری افتاد.[۹۲]
خشم فاطمه(س) از ابوبکر و عمر
برخوردهای شدید ابوبکر و عمر با فاطمه و علی بر سر ماجرای فدک و وقایع مرتبط با بیعت اجباری با خلیفه، خشم فاطمه از ابوبکر و عمر را به دنبال داشت.[۹۳] بر اساس گزارش‌ها پس از هجوم عمر و دیگر مهاجمان به خانه فاطمه، ابوبکر و عمر تصمیم گرفتند برای عذرخواهی به خانه فاطمه بروند؛ اما فاطمه اجازه ورود به آنان نداد. آنان در نهایت با وساطت علی وارد خانه فاطمه شدند. فاطمه در دیدار با آن دو، روی خود را به دیوار کرد و سلام آنان را بی‌پاسخ گذاشت. فاطمه پس از یادآوری روایت پیامبر که خشنودی و خشم پیامبر را در گرو خشنودی و خشم فاطمه قرار داده بود، به ابوبکر و عمر اعلام کرد که باعث خشم او شدهاند.[۹۴] در برخی از گزارش‌ها آمده است فاطمه سوگند خورد پس از هر نمازی آنان را نفرین می‌کند.[۹۵]
شهادت، تشییع، تدفین
فاطمه پس از مدتی بیماری ناشی از صدمات روحی و جسمی که در حوادث پس از رحلت پیامبر متحمل شد، در سال ۱۱ هجری قمری درگذشت. درباره تاریخ شهادت چند دیدگاه وجود دارد. مشهورترین قول نزد شیعه سوم جمادی الثانی است.[۹۶] مستند این قول روایتی از امام صادق(ع) است.[۹۷] بر اساس دیدگاه‌های دیگر سیزدهم ربیع الثانی[۹۸] ، بیستم جمادی الثانی[۹۹] و سوم رمضان[۱۰۰] روز شهادت فاطمه است.
فاطمه قبل از شهادت، وصیت کرده بود دوست ندارد افرادی که به او ستم کردند و اسباب خشم و غضب او را فراهم کردند، بر پیکرش نماز بخوانند و در تشییع او حاضر شوند؛ از این رو خواسته بود او را مخفیانه تشییع و دفن کنند و محل دفن او مخفی بماند.[۱۰۱] به گفته مورخان، علی(ع) به کمک اسماء بنت عُمیس، همسرش را غسل داد[۱۰۲] و خود بر پیکرش نماز خواند.[۱۰۳] به غیر از امام علی چند نفر دیگر نیز در نماز شرکت کردند که در مورد تعداد و نام افراد اختلاف وجود دارد. منابع تاریخی امام حسن، امام حسین، عباس بن عبدالمطلب، مقداد، سلمان، ابوذر، عمار، عقیل، زبیر، عبدالله بن مسعود و فضل بن عباس را افرادی دانسته‌اند که در این نماز شرکت داشتند.[۱۰۴] در عین حال نام سلمان، ابوذر، مقداد و عمار مورد اتفاق مورخان و سیره‌نویسان شیعی است.[۱۰۵]
به اعتقاد برخی پژوهشگران، وصیت فاطمه بر دفن پنهانی پیکرش، آخرین اقدام سیاسی او در مخالفت با دستگاه خلافت بود.[۱۰۶]
محل دفن
پیکر حضرت فاطمه شبانه با تابوتی که به درخواست خود ساخته شده بود حمل و به خاک سپرده شد.[۱۰۷] به سبب دفن پنهانی، محل دفن برای مردم مخفی ماند و هیچ‌گاه قبر آن حضرت مشخص نشد. در عین حال در منابع تاریخی و حدیثی چند نقطه به عنوان محل دفن فاطمه(س) ذکر شده است:
- خانه فاطمه(س)،[۱۰۸]
- بین قبر و منبر پیامبر(ص) در مسجد النبی،[۱۰۹]
- قبرستان بقیع[۱۱۰] در خانه عقیل[۱۱۱] که بعدها با دفن عباس بن عبدالمطلب، محل دفن ائمه بقیع و دیگر بنی‌هاشم شد.[۱۱۲]
فضائل
در منابع روایی، تفسیری و تاریخیِ شیعه و اهل‌سنت فضائل متعددی برای حضرت زهرا(س) گزارش شده است. برخی از این فضیلت‌ها منشأ قرآنی دارند، مانند آیه تطهیر و آیه مباهله. در این گونه فضائل شأن نزول آیات درباره اهل‌بیت پیامبر است و فاطمه نیز یکی از اهل‌بیت است. شماری از فضیلت‌ها نیز در روایات نقل شدهاند نظیر حدیث بِضعه و محدثه بودن.
عصمت
از نظر شیعه فاطمه(س) به سبب آنکه یکی از مصادیق آیه تطهیر است دارای مقام عصمت است.[۱۱۳] بر اساس این آیه خداوند پاکی اهل بیت(ع) از هرگونه زشتی و پلیدی را اراده کرده است[۱۱۴] و بنابر بسیاری از روایات شیعه و اهل‌سنت، فاطمه یکی از مصادیق اهل‌بیت است.[۱۱۵] نخستین گزارش‌های تاریخی درباره مطرح‌کردن عصمت فاطمه پس از رحلت پیامبر، به ماجرای مصادره فدک برمی‌گردد که در آن امام علی به معصوم بودن حضرت زهرا بر اساس آیه تطهیر استناد می‌کند، اقدام ابوبکر در گرفتن فدک از فاطمه را نادرست و درخواست زهرا برای بازپس‌گیری فدک را از روی حق می‌داند.[۱۱۶] علاوه بر شیعه، در منابع روایی و تاریخی اهل‌سنت نیز روایاتی گزارش شده که پیامبر(ص) با استشهاد به آیه تطهیر، اهل بیت خود یعنی فاطمه(س)، علی(ع)، حسن(ع) و حسین(ع) را از هرگونه گناه مبرا دانسته است.[۱۱۷]
عبادت
فاطمه زهرا(س) همانند پیامبر(ص) علاقه زیادی به عبادت داشت و بخش مهمی از اوقات خود را به نماز و مناجات می‌گذراند.[۱۱۸] بسیاری از مراجعان و نزدیکان به صورت متعدد فاطمه را در حال قرائت قرآن دیده بودند.[۱۱۹] در برخی منابع گزارش‌هایی درباره امداد غیبی هنگامی که فاطمه(س) به تلاوت قرآن می‌پرداخت وجود دارد؛ برای نمونه سلمان فارسی از اینکه زهرا(س) در کنار سنگ آسیاب در حال قرائت قرآن است و سنگ آسیاب به خودی خود می‌چرخد تعجب کرد و موضوع را با پیامبر در میان گذاشت. پیامبر در جواب فرمود: «...خداوند جبرئیل را فرستاده است تا آسیاب را برای او بگرداند».[۱۲۰] طولانی بودن نمازها، شب‌زنده‌داری، دعا برای دیگران از جمله همسایه‌ها،[۱۲۱] روزه‌داری، زیارت قبور شهدا از جمله ویژگی‌های رفتاری فاطمه(س) است که در سخنان اهل‌بیت، برخی صحابه و تابعین بر آن تأکید شده است.[۱۲۲] بر همین اساس در کتاب‌های دعا و مناجات برخی از نمازها، ادعیه و تسبیحات به فاطمه(س) منسوب باشد.[۱۲۳]
جایگاه فاطمه نزد خدا و پیامبر
علمای شیعه و اهل‌سنت محبت و دوست داشتن فاطمه را سفارش خدا به مسلمانان دانسته‌اند. آنان بر اساس آیه ۲۳ سوره شوری مشهور به آیه مودت محبت و دوست داشتن فاطمه را لازم می‌دانند. در آیه مودت پاداش رسالت پیامبر(ص) دوستی و محبت با خویشاوندان معرفی شده است که مفسران از آن به اهل‌بیت(ع) تعبیر کرده‌اند. بر اساس روایات، خویشاوندان یا (به تعبیر مفسران) اهل‌بیت در این آیه فاطمه(س)، علی(ع) و حسنین(ع)است.[۱۲۴] علاوه بر آیه مودت، روایاتی از پیامبر نقل شده است که بر اساس آن خداوند به خشم فاطمه خشمگین و به خشنودی او خشنود می‌شود.[۱۲۵] در برخی از منابع روایی، خلقت فاطمه علت خلقت آسمان دانسته شده است؛ برای نمونه در حدیثی قدسی به نام حدیث لولاک از پیامبر(ص) نقل شده است، خلقت افلاک در گرو خلقت پیامبر و خلقت پیامبر در گرو خلقت علی(ع) بوده است و خلقت پیامبر و علی در گرو خلقت فاطمه.[۱۲۶] برخی ضمن اشکال به سند این حدیث، محتوای آن را قابل دفاع می‌دانند.[۱۲۷]
پیامبر(ص) علاقه زیادی به فاطمه(س) داشت و به او بیشتر از دیگران محبت و احترام می‌کرد. در حدیثی مشهور به حدیث بضعه پیامبر(ص) فاطمه را پاره تن خود معرفی می‌کند و می‌گوید هر کس او را بیازارد، مرا آزرده است. این روایت را محدثان نخستین نظیر شیخ مفید از میان علمای شیعه و احمدبن حنبل از میان علمای اهل سنت، به گونه‌های مختلف گزارش کرده‌اند.[۱۲۸]
سرور زنان
در روایات متعددی که شیعیان و اهل‌سنت نقل کرده‌اند آمده است فاطمه برترینِ زنان بهشت، برترینِ زنان دو عالم و برترینِ زنان امت است.[۱۲۹]
تنها زن برگزیده در ماجرای مباهله
از میان زنان مسلمان تنها فاطمه(س) برای حضور در مباهله پیامبر(ص) با مسیحیان نجران انتخاب شد. این ماجرا در آیه مباهله ذکر شده است. بنابر منابع تفسیری، روایی و تاریخی، آیه مباهله در برتری و فضیلت اهل‌بیت پیامبر نازل شده است.[۱۳۰] گفته شده فاطمه، امام علی، امام حسن و امام حسین همراهان پیامبر در این واقعه بودند.[۱۳۱]
استمرار نسل پیامبر از طریق فاطمه
تداوم نسل پیامبر از فاطمه و تعیین امامان شیعه از فرزندان فاطمه به عنوان یکی از فضائل او ذکر شده است.[۱۳۲] برخی از مفسران استمرار نسل پیامبر از فاطمه را مصداق کوثر یعنی خیر فراوان در سوره کوثر دانسته‌اند.[۱۳۳] که مقام امامت نیز بر عهده این نسل نهاده شد.
سخاوت
سخاوت فاطمه(س) به عنوان یکی از ویژگی‌های رفتاری او گزارش شده است. فاطمه(س) در زندگی مشترک خود با علی(ع) زمانی که در وضعیت مطلوب اقتصادی قرار داشت ساده زیست بود و همیشه انفاق می‌کرد.[۱۳۴] اهدای لباس نو در شب عروسی خود به فرد محتاج،[۱۳۵] بخشیدن گردنبند به فقیر[۱۳۶] و دادن همه غذای خود به مسکین، یتیم و اسیر از جمله این موارد است.[۱۳۷] بر اساس گزارش‌های روایی و تفسیری پس از آنکه فاطمه(س)، علی(ع) و حسنین(ع) سه روز پی‌در پی هنگام افطار همه غذای خود را به نیازمند دادند آیه ۵ تا ۹ سوره انسان مشهور به آیه اطعام در شأن آنان نازل شد.[۱۳۸]
مُحَدَّثه بودن
سخن گفتن فرشتگان با فاطمه یکی از ویژگی‌های او معرفی شده است. این ویژگی موجب شد او را مُحَدَّثه بنامند.[۱۳۹] گفتگوی فرشتگان با فاطمه در زمان پیامبر[۱۴۰] و پس از رحلت وی، برای تسلی دادن فاطمه(س) و خبردادن از آینده نسل پیامبر بوده است. رویدادهای آینده را که فرشته الهی به فاطمه می‌گفت، امام علی(ع) می‌نوشت که به مصحف فاطمه معروف شد.[۱۴۱]
میراث معنوی
حضرت زهرا سلام الله علیها:
مَن اَصعَدَ اِلَی اللهِ خالِصَ عِبادَتِه اَهبَطَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ اِلَیهِ اَفضَلَ مَصلَحَتِه (ترجمه: کسی که عبادت های خالصانه خود را به سوی خدا فرستد، پروردگار بزرگ، برترین مصلحت را به سویش فرو خواهد فرستاد.)
سخنان و زندگی عبادی، سیاسی و اجتماعی فاطمه(س) به مثابه میراثی برجای مانده از او مورد توجه مسلمانان قرار گرفته است و در آثار مسلمانان از آنها یاد شده است. مصحف فاطمه، خطبه فدکیه، تسبیحات و نماز حضرت زهرا بخشی از میراث معنوی فاطمه است.
- روایات، بخش مهمی از میراث فاطمه(س) هستند. این روایات از حیث محتوا متنوع و مشتمل بر موضوعات اعتقادی، فقهی، اخلاقی و اجتماعی‌اند. برخی از روایات وی در کتاب‌های حدیثی شیعه و اهل‌سنت ذکر شده است و شماری از روایات در کتاب‌هایی مستقل با عناوینی نظیر «مسنَد فاطمه» و «اخبار فاطمه» تدوین شدهاند. برخی از این مسندها در طول زمان مفقود شدهاند و تنها در کتاب‌های رجالی، تراجِم و کتاب‌شناسی‌ها از راویان و نویسندگان این کتاب‌ها سخن به میان آمده است.[۱۴۲]
- مصحف فاطمه، شامل مطالبی است که فاطمه آنها را از فرشته الهی شنید و امام علی(ع) آن را نوشته است.[۱۴۳] به اعتقاد شیعیان مصحف فاطمه نزد امامان شیعه بوده و هر امامی در پایان عمر خود آن را به امام بعدی تحویل داده است[۱۴۴] و غیر از امامان هیج فردی به کتاب دسترسی نداشته است. این کتاب اکنون در دست امام زمان(عج) است.[۱۴۵]
- خطبه فدکیه، یکی از سخنان مشهور فاطمه است که درباره ماجرای غصب خلافت و مصادره فدک بیان شده است. چندین شرح درباره خطبه فدکیه نوشته شده است که نام بیشتر آنها شرح خطبه زهرا(س) یا شرح خطبه لُمَّه (نام دیگر خطبه فدکیه) است.[۱۴۶]
- تسبیحات فاطمه زهرا(س)، ذکری است که فاطمه از پیامبر(ص) آموخت[۱۴۷] و فاطمه از فراگیری آن خشنود شد.[۱۴۸] در منابع شیعه و اهل‌سنت درباره آموختن تسبیحات به فاطمه گزارش‌های متعددی ذکر شده و آمده است امام علی پس از شنیدن این ذکر، در هیچ شرایطی آن را ترک نکرد.[۱۴۹]
- نماز حضرت زهرا، نمازهایی است که فاطمه آنها را از پیامبر(ص) یا جبرئیل فراگرفته بود. در برخی از متون روایی و کتاب‌های دعا به این نمازها اشاره شده است.[۱۵۰]
- اشعار منسوب به فاطمه(س)، که در منابع تاریخی و روایی گزارش شده است. این اشعار از جهت تاریخی مربوط به دو دوره است: دوره پیش از رحلت پیامبر و دوره پس از رحلت ایشان. درباره اشعار فاطمه تک‌‌‌نگاری‌هایی نیز منتشر شده است.[۱۵۱]
فاطمه در فرهنگ و ادبیات شیعه
شیعیانْ فاطمه(س) را الگوی خود می‌دانند و سیره فاطمه(س) در فرهنگ شیعه و زندگی شیعیان جریان دارد. برخی از نمونه‌های آن عبارت‌اند از:
- مهر السنة: در روایات و متون فقهی شیعه مهریه حضرت فاطمه(س) سنت و الگوی مهریه‌ها قرار گرفته است و در اصطلاح به آن مهرالسنة گفته می‌شود.[۱۵۲]
- ایام فاطمیه: شیعیان در ایام شهادت فاطمه(س) مراسم عزاداری برپا می‌کنند. در ایران روز شهادت حضرت زهرا مطابق با سوم جمادی‌الثانی تعطیل رسمی است[۱۵۳] و مراجع تقلید به صورت پیاده‌روی در عزاداری شرکت می‌کنند.[۱۵۴]
- بازسازی نمادین محله بنی‌هاشم: همزمان با ایام فاطمیه محله بنی‌هاشم، قبرستان بقیع، خانه فاطمه به صورت نمادین با سبک قدیمی ساخته می‌شود و بسیاری از مردم از این اماکن بازدید می‌کنند.[۱۵۵]
- برگزاری تئاتر و تعزیه: در سال‌های اخیر برگزاری تئاتر، تعزیه و نمایش‌های خیابانی با عناوینی نظیر «بانوی آب و آیینه»[۱۵۶] ، «بانوی غریب‌نشین»[۱۵۷] از جمله برنامه‌های خاص در ایام سوگواری شهادت فاطمه(س) است.
- روز زن: در ایران سالروز ولادت فاطمه(س) (بیستم جمادی الثانی) روز زن نامگذاری شده است.[۱۵۸] مردم ایران با دادن هدیه به مادرانشان این روز را جشن می‌گیرند.[۱۵۹]
- نامگذاری دختران: طبق آمار اعلام‌شده در تاریخ ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۲، در ایران نام فاطمه و زهرا جزو ده نام نخست برای دختران قرار گرفته است.[۱۶۰]
- انتساب به فرزندان فاطمه(س): در میان فرقه‌های شیعه، زیدیه معتقدند امامت و رهبری برای کسی است که از فرزندان فاطمه باشد. از این رو زیدیان تنها از کسی به عنوان امام پیروی می‌کردند و حکومت او را بر حق می‌دانستند که از نسل فاطمه(س) باشد.[۱۶۱] علاوه بر زیدیه فاطمیان نیز که نام حکومتشان برگرفته از فاطمه(س) است نسب خود را به فرزندان فاطمه(س) می‌رساندند.[۱۶۲]
ادبیات و شعر فاطمی
برخی از شاعران و ادیبان فارسی‌زبان آثاری ادبی درباره فاطمه(س) تألیف و اشعاری درباره وی سروده‌اند. برخی معتقدند قدیمی‌ترین شعر فاطمی به قرن پنجم هجری برمی‌گردد.[۱۶۳] در دوره معاصر شعر فاطمی در میان شاعران رواج بیشتری داشته است، به طوری که کنگره‌هایی با عنوان شعر فاطمی با حضور شاعرانی که در این زمینه شعرهایی سروده‌اند برگزار می‌شود.[۱۶۴] افزایش اشعار فاطمی سروده‌شده موجب شده برخی از پژوهشگرانِ حوزه ادبیات، شعر فاطمی را یکی از سبک‌های شعر آیینی بدانند که در آن به مقام و سیره فاطمه پرداخته می‌شود.[۱۶۵] در میان آثار ادبی معاصر می‌توان به کتاب کشتی پهلو گرفته و فاطمه فاطمه است اشاره کرد.
کتابشناسی
نگارش درباره فاطمه(س) از سده‌های نخستین هجری مورد توجه مسلمانان به‌ویژه شیعیان قرار داشته است. در یک تقسیم‌بندی، آثاری را که راجع به فاطمه تألیف یا جمع‌آوری شده می‌توان به سه دسته مُسنَدنگاری، مَنقَبَت‌نگاری و زندگینامه‌نویسی تقسیم کرد.[۱۶۶]
از میان مسندهایی که شیعیان تدوین کرده‌اند می‌توان به عناوین ذیل اشاره کرد:
- «مسند فاطمة الزهراء» اثر عزیزالله عطاردی،
- «مسند فاطمه زهرا» اثر سید حسین شیخ الاسلامی،
- «نهج الحیاة» (فرهنگ سخنان فاطمه) اثر محمد دشتی،
- «مسند فاطمه» اثر مهدی جعفری[۱۶۷]
- «دلائل الامامة» اثر طبری امامی (کهن‌ترین منبع موجود از مسندنگاری‌های شیعه درباره فاطمه)[۱۶۸]
و از میان مناقب‌نگاری‌ها می‌توان به چند کتاب زیر اشاره کرد:
- «مناقب فاطمه الزهراء و ولدها» اثر طبری امامی،[۱۶۹]
- «شرح احقاق الحق و ازهاق الباطل» اثر سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی،
- «فضائل فاطمة الزهراء از نگاه دیگران» اثر ناصر مکارم شیرازی و
- «فاطمه زهرا از نظر روایات اهل‌سنت» اثر محمد واصف[۱۷۰] .
از میان مسندهای اهل سنت درباره فاطمه(س) می‌توان به «السقیفه و فدک» اثر جوهری بصری، «من روی عن فاطمه من اولادها» اثر ابن‌عقده جارودی و «مسند فاطمه» اثر دارقطنی شافعی و از میان مناقب‌نگاری‌ها می‌توان به «الثغورالباسمة فی فضائل السیدة الفاطمة» اثر جلال‌الدین سیوطی و «اتحاف السائل بما لفاطمة من المناقب و الفضائل» اثر محمد علی مناوی اشاره کرد.[۱۷۱]
جستارهای وابسته
مطالعه بیشتر
- شهیدی، سیدجعفر، زندگانی فاطمه زهرا، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۳.
پانویس
- ر.ک: معموری، «کتابشناسی فاطمه»، ۱۳۹۳ش، ص۵۶۶.
منابع
- ابنابیالحدید، ابوحامد عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر، دار احیاء الکتب العربیة، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
- ابنابیالحدید، عزالدین، شرح نهج‌البلاغة، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، داراحیاء الکتب العربیة، ۱۳۷۸ق.
- ابن‌ابی‌شیبه کوفی، عبدالله بن محمد، المصنف فی الاحادیث و الآثار، تحقیق سعید لحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.
- ابن‌اثیر جزری، علی‌بن محمد، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، تهران، انتشارات اسماعیلیان، بی‌تا.
- ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارالصادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن علی، تهذیب التهذیب، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌سعد، محمدبن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌سعد، محمدبن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر، بی‌تا، بی‌جا.
- ابنشهرآشوب، محمدبن علی، مناقب آل ابی‌طالب، گروهی از اساتید نجف اشرف، النجف الاشرف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۷۶ق.
- ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله قرطبی، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق علی‌محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق.
- ابن‌عبدربه اندلسی، احمد بن محمد، العقد الفرید، تحقیق علی شیری، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌قتیبه دینوری، ابومحمد عبدالله بن مسلم، الامامة و السیاسة، ترجمه سید ناصر طباطبایی، تهران، ققنوس، ۱۳۸۰ش.
- ابن‌قتیبه دینوری، ابومحمد عبدالله بن مسلم، الامامة والسیاسة، تحقیق علی شیری، قم، شریف رضی، ۱۴۱۳ق/۱۳۷۱ش.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، تحقیق علی شیری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تاریخ ابن‌کثیر، مصر، مطبعة السعادة، ۱۳۵۱-۱۳۵۸ق.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۲ق.
- ابن‌مردویه اصفهانی، احمدبن موسی، مناقب علی‌بی ابی‌طالب، تحقیق عبدالرزاق محمدحسین، قم، انتشارات دارالحدیث، ۱۴۲۴ق.
- ابن‌هشام، ابومحمد عبدالملک بن هشام حمیری، سیرة النبویه لابن هشام، تحقیق مصطفی السقا، ابراهیم الابیاری، عبدالحفیظ الشبلی، بیروت، دارالمعرفه.
- ابوالسعود، محمدبن محمد عمادی، ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق یاحقی/ ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش.
- «اجرای نمایشنامه بانوی آب و آیینه»، خبرگزاری ایکنا، تاریخ انتشار: ۱۸-۰۲-۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش.
- احمدبن حنبل، مسند احمدبن حنبل، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، قم، رضی، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- اربلی، علی‌بن‌عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۵ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۳ق.
- آیین‌نامه‌های مصوب شورای فرهنگ عمومی، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی کرمانشاه، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش.
- آیا زن مسلمان امروزی می تواند از حضرت زهرا(س) الگو بگیرد؟، پایگاه خبری تحلیلی مهرخانه، تاریخ انتشار: ۱۱-۰۲-۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۱۷-۱۲-۱۳۹۵ش.
- الانصاری الزنجانی الخوئینی، اسماعیل، الموسوعة الکبری عن فاطمة الزهراء، قم، انتشارات دلیل ما، چاپ اول، ۱۴۲۸ق.
- بتنونی، محمد لبیب، الرحلة الحجازیة، قاهره، المکتبة الثقافیة الدینیه، بی‌تا.
- بحرانی، سیدهاشم حسینی، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، ۱۴۱۶ق.
- بحرانی، سیدهاشم حسینی، غایة المرام و حجة الخصام، تحقیق سید‌علی عاشور، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- بخاری، محمدبن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
- بخاری، محمدبن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
- بلاذری، احمدبن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار/ ریاض زرکلی، بیروت ، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
- بلاغی، سیدعبدالحجة، حجة التفاسیر و بلاغ الاکسیر، قم، انتشارات حکمت، ۱۳۸۶ق.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، تحقیق محمد عبدالرحمن مرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- ۱۵ «پیشنهاد برای هدیه روز مادر»، پایگاه اینترنتی بیتوته، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش.
- ترمذی، محمدبن عیسی، سنن الترمذی، تحقیق عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ق.
- تهرانی، مجتبی، بحثی کوتاه پیرامون خطبه حضرت زهرا(س)، تهران، پیام آزادی، زمستان ۱۳۸۷ش.
- جمعی از محققین، فرهنگ‌نامه علوم قرآن، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- جوهری بصری، احمدبن عبدالعزیز، السقیفة و فدک، تحقیق محمدهادی امینی، بیروت، شرکة الکتبی، ۱۴۱۳ق.
- حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق، یوسف مرعشلی، بیروت دارالمعرفة، بی‌تا.
- حلبی، علی‌بن برهان، السیرة الحلبیة، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۰ق.
- حمیری قمی، عبدالله بن جعفر، قرب الإسناد، قم، مؤسسة آل‌البیت لإحیاء التراث، ۱۴۱۳ق.
- خوارزمی، موفق بن احمد، المناقب، تحقیق مالک محمودی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
- دولابی، محمدبن احمد، الذریة الطاهرة النبویة، تحقیق سیدمحمدجواد حسینی، قم، نشراسلامی، ۱۴۰۷ق.
- «ده نام نخست برای دختران و پسران ایرانی»، خبرگزاری فارس، تاریخ انتشار: ۱۵-۰۲-۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش.
- ذهبی، محمدبن احمد، سیر اعلام النبلاء، تحقیق شعیب الأرنوؤط، بیروت، مؤسسه الرسالة، ۱۴۱۳ق.
- ربانی گلپایگانی، «علی، فاطمیان و قرامطه»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ انتشار : ۱۳۸۵/۵/۴، تاریخ بازدید: ۱۳۹۵/۱۲/۰۶.
- رصاص، احمدبن حسن، مصباح العلوم، تحقیق مرتضی بن زید محطوری، مرکز البدر العلمی و الثقافی، صنعا، چاپ اول، ۱۹۹۹م.
- زمخشری، محمودبن عمر، الکشاف، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۴۰۷ق.
- سمهودی، علی بن احمد، وفاء الوفا باخبار دارالمصطفی، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۹۷۱م.
- سهمی، حمزة بن یوسف، تاریخ جرجان، بیروت، عالم الکتب، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- سیدبن طاووس، علی‌بن موسی، جمال الاسبوع، تحقیق جواد قیومی، مؤسسة الآفاق، ۱۳۷۱ش.
- سید‌بن‌طاووس، علی‌بن موسی، مهج الدعوات و منهج العبادات، قم، دارالذخائر، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- سیدمرتضی، علی‌بن حسین، الشافی فی‌الامامة، تحقیق سیدعبدالزهرا حسینی، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۱۰ق.
- سیوطی، جلال‌الدین، الدرالمنثور فی تفسیر بالمأثور، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- «شاعر اهل بیت زکات طبعش را می‌دهد»، پایگاه اینترنتی شهرستان ادب، تاریخ انتشار: ۲۴-۰۱-۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش.
- شهرستانی، محمدبن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد سیدگیلانی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۲۲ق.
- شهیدثانی، زین‌الدین بن علی عاملی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، تحقیق سیدمحمدکلانتر، قم، انتشارات داوری، ۱۴۱۰ق.
- شهیدی، سید جعفر، زندگانی فاطمه زهرا (س)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۳ش.
- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، معانی الاخبار، تصحیح و تعلیق: علی اکبر الغفاری، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۷۹ش.
- صدوق، محمدبن علی بن‌بابویه، علل الشرایع، تحقیق سیدمحمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۵ق.
- صدوق، محمدبن علی، الامالی، قم مؤسسه البعثة، ۱۴۱۷ق.
- صدوق، محمدبن علی، الخصال، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۳ق.
- صدوق، محمد بن علی، المقنع، [بی‌جا]، نشر مؤسسه امام هادی(ع)، ۱۴۱۵ق.
- صدوق، محمدبن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، نشراسلامی، ۱۴۰۴ق.
- صفار، محمدبن حسن، بصائرالدرجات الکبری، تحقیق میرزا محسن کوچه باغی، تهران، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۴ق.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طباطبایی، سیدمحمدکاظم، «ازدواج فاطمه»، دانشنامه فاطمی(س)، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- طبرسی، احمدبن علی، الاحتجاج، تحقیق محمدباقر خرسان، النجف الاشرف، دارالنعمان، ۱۳۸۶ق.
- طبرسی، حسن‌بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، الشریف الرضی، ۱۳۹۲ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، قم، مؤسسة آل‌البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل‌بن حسن، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، تهران، انتشارات خسرو، ۱۳۷۲ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ۱۴۱۵ق.
- طبری امامی، محمدبن جریر، دلائل الامامة، قم، مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳ق.
- طبری، ابو جعفر محمد بن جریر، تاریخ طبری، تحقیق مجد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق گروهی از دانشمندان، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۳ق.
- طبری، محمدبن ابی‌القاسم، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، تحقیق جواد قیومی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
- طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، بیروت، مؤسسه فقه‌الشیعه، ۱۴۱۱ق.
- طوسی، محمدبن حسن، اختیار معرفة الرجال، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، مؤسسة آل‌البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۴ق.
- طوسی، محمدبن حسن، الامالی، تحقیق مؤسسة البعثة، قم، دارالثقافة، ۱۴۱۴ق.
- طوسی، محمدبن حسن، الامالی، قم، اندیشه هادی، ۱۳۸۸ش.
- طوسی، محمدبن حسن، التبیان فی تفسیرالقرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۹ق.
- عالمی، سیدعلیرضا، اشعار فاطمه(س)، دانشنامه فاطمی(س)، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- عاملی، سید جعفر مرتضی، رنج‌های حضرت زهرا (س)، ترجمه: محمد سپهری، قم، انتشارات تهذیب، ۱۳۸۲ش.
- عسکری، مرتضی، سقیفه: بررسی نحوه شکل‌گیری حکومت پس از پیامبر، به کوشش مهدی دشتی، قم، دانشکده اصول دین، ۱۳۸۷ش.
- «فاطمیه در قم؛ پیاده‌روی دو تن از مراجع تقلید تا حرم»، خبرگزاری صداو سیما، تاریخ انتشار: ۱۴-۰۱-۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش.
- فتال نیشابوری، محمدبن حسن، روضة الواعظین، قم، شریف الرضی.
- فخر رازی، محمدبن عمر، التفسیرالکبیر، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- فرهمندپور، فهیمه، سیره سیاسی فاطمه، دانشنامه فاطمی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- کحاله، عمر رضا، اعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام، بیروت؛ مؤسسة الرسالة، چاپ دهم، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۱م.
- کفعمی، ابراهیم بن علی، المصباح، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۳ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، بیروت، ۱۴۰۱ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
- «گفتگو با آیت الله‌العظمی شبیری زنجانی»، سایت جماران، تاریخ ثبت: ۱۴-۰۱-۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۲۹-۱۱-۱۳۹۵ش.
- «ماجرای تعطیل شدن روز شهادت حضرت زهرا(س)»، خبرگزاری فارس، تاریخ انتشار: ۰۵-۰۲-۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش
- متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام الدین، کنزالعمال، محقق: بکری حیانی / صفوة السقا، بیروت، مؤسسة الرساله، چاپ پنجم، ۱۴۰۱ق.
- مجلسی، بحار الانوار، تحقیق شیخ عبدالزهرا علوی، بیروت، دارالرضا، بی‌تا.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، مؤسسة الوفاء بیروت، لبنان، ۱۴۰۴ق.
- محقق سبزواری، محمدباقر، نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه، تهران، اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۵۹ش.
- محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعة، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.
- مدیر شانه‌چی، کاظم، علم‌الحدیث، مشهد، انتشارات دانشگاه مشهد، ۱۳۴۴ش.
- مرعشی نجفی، سیدشهاب‌الدین، شرح احقاق الحق، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، بی‌تا.
- مسعودی، علی‌بن حسین، اثبات الوصیة للإمام علی‌بن ابی‌طالب، قم، انتشارات انصاریان، ۱۴۱۷ق.
- مسعودی، محمدفاضل، اسرارالفاطمیه، تحقیق: سیدعادل علوی، مؤسسة الزائر، ۱۴۲۰ق.
- مسلم نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- معموری، علی، کتابشناسی فاطمه، دانشنامه فاطمی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- مغربی، قاضی نعمان بن محمد تمیمی، دعائم الاسلام، تحقیق آصف فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.
- مغربی، قاضی نعمان بن محمد تمیمی، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الأطهار، تحقیق سید محمد حسینی جلالی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۲۹.
- مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعة، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- مفید، محمدبن محمد، الاختصاص، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۴ق.
- مفید، محمدبن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- مفید، محمدبن محمد، الامالی، تحقیق حسین استادولی، علی‌اکبر غفاری، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
- مفید، محمدبن‌محمد، مسارالشریعه فی مختصر تواریخ الشریعة، تحقیق مهدی نجف، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
- مقریزی، احمدبن علی، امتاع الاسماع، تحقیق محمد نمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۰ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- میرجهانی، سید محمد حسن، جنة العاصمة، تهران، کتابخانه صدر، ۱۳۹۸ق.
- نسایی، احمدبن شعیب، السنن الکبری، تحقیق عبدالغفار سلیمان بنداری، سیدکسروی حسن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۱ق.
- «نمایش بانوی غریب‌نشین»، خبرگزاری ایکنا، تاریخ انتشار: ۲۷-۰۱-۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش.
- «نمایشگاه کوچه‌های بنی‌هاشم»، خبرگزاری مشرق، تاریخ انتشار: ۲۷-۰۱-۱۳۹۱ش تاریخ بازدید: ۰۲-۱۲-۱۳۹۵ش.
- نمیری، ابن شبه، تاریخ المدینة المنوره، تحقیق: فهیم محمد شلتوت، قم، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
- نیشابوری، حسن بن محمد، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، تحقیق زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۶ق.
- واقدی، محمدبن عمر، المغازی، تحقیق مارزدن جونز، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق.
- هلالی عامری، سلیم بن قیس، اسرار آل‌محمد، ترجمه اسماعیل انصاری زنجانی خوئینی، قم، نشر الهادی، چاپ پنجم، ۱۳۷۸ش.
- یعقوبی، احمدبن اسحاق، تاریخ یعقوبی، دارصادر، بیروت، بی‌تا.
| خاندان پیامبر (ص)
|
|---|
